Adli Tıp kavramına dair hepimizin aşağı yukarı bir fikri vardır. Adli tıp uygulamalarıyla adli araştırmalarda otopsiler ve tıbbi incelemeler yapılarak ölüm nedenleri, yaralanma mekanizmaları ve bunların zamanlamaları gibi önemli bilgiler elde edilebilmektedir. Peki ya adli entomoloji denilince aklınıza ne geliyor? Gelin adli tıbbın yetersiz kaldığı yerde tıp bilimden ziyade böcek biliminden desteklenerek bazı önemli bilgilere ulaşılmasına olanak sağlayan bir bilim alt dalı olan adli entomoloji hakkında konuşalım.

Adli Entomoloji Nedir?

Adli entomoloji, ceza soruşturmasında böceklerin/eklem bacaklıların incelenmesidir. Böcekler veya eklem bacaklılar, çürüyen bir omurgalı cesedinde veya leşinde bulunur. Bu böcek kolonileri ölüm ile cesedin bulunması arasındaki zaman aralığını, ölüm şeklini, nedenini ve şüphelilerin ölüm mahallindeki ilişkilerini tahmin etmek için kullanılabilir. Böcek kanıtları aynı zamanda cesedin ölümden sonra ikinci bir yere taşındığını ya da cesedin bir süre hayvanlar tarafından ya da suç mahalline dönen katil tarafından rahatsız edildiğini de gösterebilir.

Adli entomologlar, kriminal soruşturmalarda iş birliği yapmaya daha sık çağrılmaktadır. Son zamanlarda adli entomolojinin sunduğu olanaklara olan farkındalık ve geleneksel adli soruşturma araçlarına ek olarak kullanılma derecesi artmıştır. Adli entomologlar, araştırmalarında kullanılacak değerli bilgileri tespit etmek için bilgi ve becerilerini kullanarak genellikle adli tabipler, adli tıp görevlileri ve polis teşkilatları ile birlikte çalışmaktadırlar.

Adli Entomoloji Nasıl Ortaya Çıktı?

Böceklerin bir suç soruşturmasında kullanıldığı kaydedilen ilk olay, Sung Tzu'nun “Yanlışların Yıkanması” adlı kitabında anlatıldığı gibi 13. yüzyıl Çin'inde yaşanmıştır. Bir çiftçi tarlada keskin bir silahla öldürülmüş halde bulunduğunda, tüm şüphelilere oraklarını yere koymaları söylenmiş. Sadece bir orak, çıplak gözle görülebilecek miktardaki kana sineklerini çekmiş ve bu da katilin itirafına yol açmış.

Adli entomolojinin modern bir adliye binasında ilk uygulaması ise entomolojik verilerin, bir çocuğun iskelet kalıntılarının bulunduğu konutun mevcut sakinlerinin aklanmasının kanıtı olarak kabul edildiği 18. yüzyıl Fransa'sında gerçekleşmiştir. 18. yüzyılda Yovanovich ve Megnin'in cesetlerdeki böcek dizilişini değerlendirmeleri adli entomoloji biliminin temelini oluşturmuştur. Son 20 yılda da polis soruşturmalarında adli entomoloji giderek daha yaygın hale gelmiştir.

Böcekler Adli Soruşturmalar İçin Nasıl Bilgi Sağlayabilirler?

Eklembacaklılar ve insan vücudundaki ölüm sonrası değişiklikler arasındaki ilişkileri anlayarak böceklerin adli araştırmalardaki rolünü de anlayabiliriz. Ölüm meydana gelir gelmez hücreler ölmeye ve enzimler otoliz adı verilen bir süreçle hücrelerin içini dışına doğru sindirmeye başlar. Böylece vücut çürümesi kademeli olarak ilerler. Gastrointestinal sistemde bulunan bakteriler, yumuşak dokuyu tahrip ederek hidrojen sülfür, karbondioksit, metan, amonyak, kükürt dioksit ve hidrojen gibi sıvı ve gazlar üretmeye başlar. Çürüyen vücuttan kaçan “apeneumon” adı verilen uçucu moleküller böcekleri çeker. Araştırmacılar vücudun ayrışmasının farklı aşamalarında açığa çıkan bu uçucu kimyasalları izole edebilmektedirler. Her farklı aşamada salınan uçucu moleküller böceğin davranışını değiştirebilir. 1950 yılında yapılan çalışmalarda başlangıçta sinekleri ayrışan karkasa çekmekte kükürt bazlı bileşiklerin sorumlu olduğu, ancak sineklerin yumurtlamalarının karkas üzerinde bulunan amonyum açısından zengin bileşikler tarafından indüklendiği bulunmuştur.

Bazı bilim insanlarına göre çürüyen leş üzerinde dört böcek kategorisi bulunabileceği düşünülmektedir. Bunlar:

1. Leşle beslenen nekrofag türler

2. Nekrofag türlerle beslenen yırtıcılar ve parazitler. Bu grup aynı zamanda önce vücuttan beslenen ve daha sonra yırtıcı hale gelen şizofag türleri de içerir.

3. Karıncalar, eşekarısı ve bazı böcekler gibi leş ve diğer eklembacaklılarla beslenen omnivor türler

4. Cesedi çevrelerinin bir uzantısı olarak kullanan örümcek gibi diğer türler.

İlk iki grup adli entomoloji açısından daha çok önemlidir. Bu böceklerin nasıl geliştiğini anlayarak kolonizasyon zamanı tahmin edilebilir. Bu da belirli varsayımlara dayalı minimum ölüm zamanı tahminine dönüşebilir. Tabii ki bu böceklerden bazıları yaşayan bireylerde de koloni oluşturduğundan biyolojilerini anlamak ihmal veya istismar durumlarını belirlemek için de oldukça elzemdir. Adli tıpla ilgili olarak böcekler, ölen bir kişinin ölümden önce narkotik tüketip tüketmediğini veya kalıntıların bir yerden başka bir yere taşınıp taşınmadığını belirlemek için de yararlı olabilir.

Adli entomologların dahil olduğu vakaların çoğu 72 saatlik veya daha eskidir. Bu zamana kadar diğer adli tıp yöntemleri, böcek kanıtlarıyla aynı derecede veya daha doğru sonuç verir. Ancak ölümden 3 gün sonrasında böceklerden elde edilen bulgular genellikle en doğru olup ölümden bu yana geçen süreyi belirlemenin tek yöntemidir. Ölümden bu yana geçen süreyi belirlemek için böcekleri kullanmanın iki ana yolu vardır:

1. Ardışık böceklenme dalgalarını kullanmak
2. Kurtçuk yaşını ve gelişimini kullanmak

Kullanılan yöntem her vakanın koşullarına göre belirlenir. Genel olarak birinci yöntem, cesedin bir aydan bir yıla kadar veya daha uzun bir süre boyunca ölü olması durumunda kullanılır. İkinci yöntem ise ölümün, cesedin bulunmasından bir aydan daha kısa bir süre önce meydana gelmesi durumunda kullanılır. İlk yöntem, bir insan vücudunun veya herhangi bir leş türünün coğrafi bölgeye bağlı olarak birkaç hafta veya ay içinde taze durumdan kuru kemiklere kadar çok hızlı değişen bir ekosistemi desteklemesi gerçeğine dayanmaktadır. Bu ayrışma sırasında kalıntılar hızlı fiziksel, biyolojik ve kimyasal değişimlere uğrar ve ayrışmanın farklı aşamaları farklı böcek türleri için çekici olur. Bazı böcek türleri genellikle bir suçun ilk tanığıdır. Mevsim uygunsa genellikle ölümden sonraki 24 saat içinde böcekler cesede gelirler. Kan veya diğer vücut sıvılarının varlığında ise birkaç dakika içinde ulaşabilirler. Bu ilk böcek grupları bilimsel adı “Calliphoridae” olan göksinekleri veya kurt sinekleri ve bilimsel adı “Sarcophagidae” olan et sinekleridir. Diğer türler vücut tazeyken cesetle ilgilenmezler. Protein degradasyonu ile bilimsel adı “Piophilidae” olan peynir sinekleri gibi sineklerde cesede çekilirler. Bazı böcekler doğrudan vücut tarafından çekilmez, ancak olay yerine gelen diğer böceklerle beslenmek için gelirler. Her ayrışma aşamasında birçok tür yer alır. Her böcek grubu, kendisine komşu olanlarla bir şekilde örtüşür. Bu nedenle, bölgesel böcek faunası ve leş kolonileşme zamanları hakkında bilgi sahibi olunduğunda kalıntılarla ilişkili böcek topluluğu, ölümün gerçekleştiği zaman penceresini belirlemek için analiz edilebilir. Bu yöntem, merhumun birkaç haftadan bir yıla kadar veya bazı durumlarda ölümden birkaç yıl sonra öldüğü durumlarda kullanılır. Tahmini zaman penceresi, ölümden bu yana geçen süre arttıkça genişler. Ayrıca ölüm mevsimini belirtmek için de kullanılabilir. Bu yöntemin başarılı olması için böcek kolonileşmesinin yanı sıra bölgesel, mevsimsel, habitat ve meteorolojik değişimlere ilişkin bilgi sahibi olmak gereklidir.

Kurtçuk yaşını ve gelişimini kullanan ikinci yöntem, birkaç gün aralığına kadar doğru bir ölüm tarihi verebilir ve ölümden sonraki ilk birkaç hafta içinde kullanılır. Kurtçuklar, Diptera veya iki kanatlı sineklerin larvaları veya olgunlaşmamış aşamalarıdır. Bu yöntemde kullanılan böcekler, cesede ilk ulaşan böcekler yani Calliphoridae veya kurt sinekleridir. Bu sinekler ölümden hemen sonra cesede çekilirler. Yumurtalarını cesedin üzerine, eğer varsa yaraya, yoksa doğal açıklıklardan herhangi birine bırakırlar. Gelişimleri belirli, öngörülebilir bir döngüyü takip eder. Böcek yumurtası gruplar halinde cesedin üzerine bırakılır ve belirli bir süre sonra yumurtadan çıkarak ilk dönem larvaya dönüşür. Larva cesetle beslenir ve ikinci bir larva evresine dönüşür. Larva beslenmeye ve üçüncü dönem larvaya dönüşmeye devam eder. Aşama, boyuta ve solunum delikleri sayısına göre belirlenebilir. Üçüncü evrede larva bir süre beslenmeye devam ettikten sonra beslenmeyi bırakır ve pupa olmak için güvenli bir yer bulmak üzere cesetten uzaklaşarak ya giysilere ya da toprağa gider. Bu beslenmeyen gezinme aşamasına ‘prepupa’ denir. Larva daha sonra dış derisinden ayrılır. Geriye kalan bu dış kabuk, bir yetişkine dönüşürken böceği koruyan sert koruyucu bir dış kabuk veya pupa kutusu halinde sertleşir veya bronzlaşır. Yeni oluşan pupaların rengi soluktur ancak birkaç saat içinde koyu kahverengiye döner. Birkaç gün sonra pupadan yetişkin bir sinek çıkacak ve döngü yeniden başlayacaktır. Ergin ortaya çıktığında boş pupa, sineğin orada gelişip ortaya çıktığının kanıtı olarak geride bırakılır. Bu gelişim aşamalarının her biri belirli bir zaman alır. Bu süre yiyeceğin mevcudiyetine ve sıcaklığa bağlıdır. Bir insan cesedi söz konusu olduğunda yiyeceğin bulunabilirliği genellikle sınırlayıcı bir faktör değildir.

Böcekler soğukkanlıdır. Dolayısıyla gelişmeleri sıcaklığa son derece bağlıdır. Metabolizma hızları artan sıcaklıkla artar, bu da daha hızlı bir gelişme hızıyla sonuçlanır. Böylece gelişim süresi artan sıcaklıkla doğrusal bir şekilde azalır ve bunun tersi de geçerlidir. Böceğin ceset üzerindeki en eski evresi ve cesedin bulunduğu bölgenin sıcaklığının analizi, ilk böceklerin ceset üzerinde yumurtladığı veya yumurta bıraktığı bir gün veya gün aralığının tahminine olanak sağlar. Örneğin en yaşlı böcekler yedi günlükse, ölen böcek en az yedi gündür ölü demektir. Bu yöntem ilk erginler ortaya çıkana kadar kullanılabilir, sonrasında hangi neslin var olduğunu tespit etmek mümkün değildir. Bu nedenle tek bir sinek nesli tamamlandıktan sonra ölüm zamanı, ilk yöntem olan böcek süksesyon yöntemi kullanılarak belirlenir.

Adli Entomolojide İncelenen Bazı Böcekler

Birçok farklı türde eklem bacaklı ölümden sonra ölü bedenlerin ayrışmasına dahil olabilse de, en önemli iki grup sinekler (Diptera) ve böceklerdir (Coleoptera). Bu takımdaki baskın türler Calliphoridae (palyaço sinekleri), Sacrophagidae (et sinekleri) ve Muscidae'dir (ev sinekleri). Calliphoridae (sinekler), Sacrophagidae (et sinekleri) ölümden birkaç dakika sonra ortaya çıkabilir. Sinekler nemli dokuya çekilir ve bu nedenle kalıntılara erken gelirler. Sinek larvaları, yumuşak dokunun önemli ölçüde azalmasından sorumludur. Eklem bacaklı ardışıklık zincirinde, böcekler genellikle daha kuru doku tarafından çekilerek daha geç gelirler. Diğer eklem bacaklılar da beslenme böceklerini tüketmek için gelebilir. Bir adli entomolog yetişkinleri, yumurtaları ve larvaları toplayarak mevcut eklem bacaklı türünü belirlemek; ve bu bilgiyi ölümden bu yana geçen süreyi değerlendirmek için kullanırlar. Yetişkin sinekler, hızla yumurtadan çıkan çok sayıda yumurta bırakır. Larvalar (kurtçuklar), puparya oluşumundan ve yetişkinin ortaya çıkmasından önce birden fazla evreye dönüşür. Bu büyüme aşamalarının her birinin zamanlaması araştırılarak, bu bilgilerin ölümden bu yana geçen süreyi tahmin etmek için kullanılmasını olanak sağlar.