Biz insanlar vücudumuzun birçok ihtiyacının karşılanması için uykuya ihtiyaç duyarız. Bu ihtiyacın sadece bizler için değil, yeryüzündeki diğer canlılar için de önemli olduğunu günlük hayatımızda gözlemleyebiliyoruz. Örneğin; yolda yürürken köpeklerin ve kedilerin bir köşede uyuyakaldığına, doğa belgesellerinde birçok hayvanın zamanı geldiğinde uyuduğuna şahit oluruz.

Peki, bizden kat kat küçük olan böceklerin uykusu hakkında bir fikriniz var mı?

Milyonlarca türe ve hayvanlar alemi içerisinde en zengin çeşitliliğe sahip olan böcekler birbirinden farklı oluşum, gelişim, üreme ve yok oluş süreci yaşarlar. Tüm bu süreçlerde olduğu gibi uyku süreçleri de birbirinden farklılık gösterir. Böcekler zaman zaman dinlenir ve bu esnada yalnızca kuvvetli uyaranlara tepki gösterirler. Bu uyaranlar sıcaklığın artması, karanlığın oluşması veya bir avcının ani saldırısı olabilir.

Günün bazı dilimlerinde hareketsiz kalan böceklerin bu hallerine uyku denilebilir mi?

Böceklerin içerisinde bulunduğu derin dinlenme durumuna ‘torpor’ adı verilir. Bu, böceklerin sergilediği gerçek uykuya çok yakın bir davranış türüdür. Bilim insanları, araştırmalarını henüz sonlandırmamış olsalar da böceklerin bu süreçlerini uyku şeklinde tanımlamışlardır. Bu süreçte böceklerin belirli sürelerde dinlendiklerini ve reflekslerinin yavaşladıklarını gözlemlemişlerdir. Saatlerce süren hareketsizlik haline rağmen böcekler dışarıda gerçekleşen olayların farkındadırlar; fakat uyaranlara tepki verme süreleri oldukça uzundur. Bu gibi dinlenme halleri diğer canlıların uyku haliyle benzerlik gösterdiği tespit edilse de bu süreçte böceklerin beyinleri içerisinde gelişen durumlar bilim dünyasının çözülemeyen sırlarından birisidir. Bunu uyku süreci olarak kabul eden bazı araştırmacıların aksine diğer birçok araştırmacı torporu uyku olarak kabul etmemektedir.

Torpor Hakkında Yapılan Araştırmalar Nelerdir?

Böceklerin uyku durumlarına dair araştırmalar, 2000 yılında California Sinir Bilim Enstitüsü ve Pennsylvania Üniversitesi’ndeki birbirinden ayrı iki grup bilim insanı tarafından meyve sinekleri üzerinde gerçekleştirilmiştir. İster uyku diyelim ister torpor, böceklerin belli bir dinlenme konumuna geçtikleri bu araştırmalarla kesinleşmiştir. Fakat birçok farklı çeşidi bulunan böceklerin hepsi dinlenme durumuna aynı şekilde geçmezler. Her türün özellikleri ve yaşamlarını aktif olarak sürdürdükleri saatler birbirlerinden farklıdır. Böceklerin de sinir sistemleri ve yirmi dört saatlik bir gün algıları vardır. Bazı böcekler gece aktiflerdir. Örneğin, tahtakuruları geceleri uyuyan avlarından (hayvanları ve insanları) beslenmek için gündüz uyurlar. Kurtlar ise yaprak kemirmek için güneşin batmasını beklerler. Aksi takdirde onlardan büyük böceklere, kuşlara ve diğer tüm avcılara yem olabilirler. Bunun aksine bazı böcekler de gündüz aktiftirler. Örneğin, arılar günlerini nektar kaynaklarına (çiçeklere ve çiçekli bitkilere) seyahat ederek geçirdikleri için geceleri uyurlar.

Böceklerin uyuma şekilleri ile alakalı yapılan bazı araştırmalar

İlk araştırma göç eden bir tür olan Monark Kelebekleri hakkındadır. Bu kelebekler, uzun süren yolculuklarının ardından uykuya çekilmeden önce kendilerini avcılardan korumak için kalabalık gruplar halinde toplanırlar. Diğer araştırmanın merkezinde ise arılar vardır. Bazı arıların uyku ile ilgili ilginç alışkanlıkları olduğu tespit edilmiştir. Bazı arıların da çenelerini en sevdikleri bitkiye geçirerek uydukları gözlemlenmiştir. Koşullar farklılık gösterse de her tür kendisi için uygun bir uyuma mekanı bulabilir, kendilerini tehlikede hissetmedikleri birçok yerde dinlenebilir.

İnsanlarla böcekler arasında uyku açısından bir benzerlik var mıdır?

Böcekler üzerinde yapılan uyku araştırmaları genelde onların beyin fonksiyonlarının incelenmesi şeklindedir. Bu yüzden rahat pozisyonda olmadığını düşündüğümüz böcekler aslında dinleniyor olabilirler. Bilim insanları laboratuvar ortamında uykudan mahrum bırakılan böceklerin, uyanık olmaları gereken süre içerisinde dinlendiklerini ve günlük faaliyetlerini yaparken çok daha zorlandıklarını tespit etmişlerdir. Yine başka bir araştırmada böceklerin uykusu üzerinde kafeinin etkisi incelenmiş ve kafeinin, tıpkı bizlerde olduğu gibi böceklerin de uykusunu olumsuz etkilediği ortaya çıkmıştır. Peki, böceklerin uykuları hakkında bilgi sahibi olmanın bize bir faydası var mı?

Bir sineğin ya da bir bal arısının uyuyor olması bizlere uyku ile bağdaştırabileceğimiz moleküler yolakları (hücre içinde meydana gelen kimyasal tepkimeleri) bulmada yardımcı olabilir. Ayrıca tarım için zararlı olan böceklerin uyku düzenlerini bilmek çiftçilerin işlerini kolaylaştırabilir. Bu nedenle böceklerin uyku düzenlerinin hepimizi etkilediğini söyleyebiliriz.