Bir ülke çok fazla zengin olabilir mi?
Norveç, petrol zenginliğiyle refahını artırdı ama şimdi bu servetin yarattığı rehavetle yüzleşiyor. Devasa devlet fonuna rağmen üretkenlik düşüyor, sağlık ve eğitim sistemi alarm veriyor.
Norveç, petrol zenginliğiyle refahını artırdı ama şimdi bu servetin yarattığı rehavetle yüzleşiyor. Devasa devlet fonuna rağmen üretkenlik düşüyor, sağlık ve eğitim sistemi alarm veriyor.
29 Temmuz 2025, 08:00 Güncelleme: 29 Temmuz 2025, 09:59
1969 yılında, Phillips Petroleum Norveç kıta sahanlığındaki arama çalışmalarını bırakmaya hazırlanırken, şirket son bir petrol kuyusu açmaya karar verdi ve büyük bir keşif yaptı. Bu keşif Norveç'i dünyanın en zengin ülkelerinden biri haline getirdi. Parayı yatırmak için kurulan devlet fonu, şu anda yaklaşık 2 trilyon dolarlık bir portföyü yönetiyor ve bu da her Norveçli için yaklaşık 340 bin dolarlık bir servete denk geliyor.
Verimsiz ve sağlıksız
Yıllardır petrol gelirleri ve servet fonu, bu küçük ülkenin düşük işsizlik oranı, düşük kamu borcu ve yüksek yaşam standardını garanti eden geniş bir sosyal güvenlik ağına sahip olmasına yardımcı oldu. Ancak son zamanlarda çatlaklar ortaya çıkmaya başladı. Norveçliler on yıl öncesine göre çok daha fazla hastalık izni kullanıyor ve bu da sağlık hizmetlerinin maliyetini artırıyor. Öğrencilerin sınav sonuçları diğer İskandinav ülkelerine göre daha kötüye gitti ve hükümeti eleştirenler, gereksiz tünel ve köprülerin sayısının çok fazla olduğunu söylüyor. Norveç'in verimsiz ve sağlıksız hale geldiğine dair endişelerin artmasıyla birlikte Norveçliler şu soruyu sormaya başladı: Bir ülke çok fazla paraya sahip olabilir mi?
Tartışma yaratan kitap
The Country That Became Too Rich (Çok Zengin Olan Ülke) kitabının yazarı Martin Bech Holte, “Norveç olasılıklar ve insanlar için bir çekim merkezi olmalı. Ancak tam tersi bir durum söz konusu. Hiçbir hırs yok ve bunun nedeni yüzde 100 petrol fonu” dedi. Ekonomist ve danışmanlık şirketi McKinsey & Co.'nun Oslo ofisinin eski başkanı Bech Holte, hassas bir noktaya değindi. Ocak ayında yayınlanan kitabı, sadece 5,6 milyon nüfuslu bir ülkede 56 binden fazla sattı.
Kitabın fikirleri kamuoyunda tartışma konusu oldu ve Bech Holte, işletme okullarında, konferanslarda ve özel toplantılarda aranan bir konuşmacı haline geldi. Ağustos ayında, Norveç'in deniz kenarındaki Arendal köyünde düzenlenen yıllık siyasi etkinlikte, Maliye Bakanı Jens Stoltenberg'i sorguya çeken dört ekonomistten biri olacak.
İsraf harcamaları
Kitapta, 46 yaşındaki Bech Holte, Norveç'in israflı kamu harcamaları ve yanlış yönlendirilmiş teşviklerin örneklerini öne çıkarıyor. Oslo'nun dışındaki bir yarımadayı birbirine bağlayan bir metro projesi, bütçelenen maliyetin altı katına mal oldu. Aksi takdirde karlı olmayacak olan açık deniz rüzgar veya petrol sahası projelerine vergi indirimi veriliyor. Ev sahipleri, devletin emekliliklerini finanse edeceğini bildikleri için borçlanmaya devam ediyorlar: Norveçli hanelerin borç-gelir oranı yüzde 220 ile diğer OECD ülkelerinden daha yüksek.
Kitap çok sayıda eleştiri aldı. Norveç Merkez Bankası'nın eski başkanı Oystein Olsen, Bech Holte'nin çalışmasının, üretkenlikteki yavaşlamanın boyutunu abartmak da dahil olmak üzere, birçok yanlışlıkla dolu olduğunu söyledi. Norveç İstatistik Ofisi'ndeki araştırmacılar, kitabın ekonomik tarihin son derece hatalı bir versiyonunu sunduğunu ve Norveç'in dış faktörlerden büyük ölçüde etkilenen küçük bir ülke olduğunu belirttiler. Ekonomist Espen Henriksen gibi diğerleri ise Bech Holte'nin bazı rakamları karıştırmış olabileceğini ancak Norveçlilerin nasıl hissettiğini çok iyi tespit ettiğini belirtti. Henriksen, bu yılın başlarında yazdığı bir makalede, kitabın ruhuna daha uygun bir başlık olabileceğini belirtti: Daha zengin olması gereken ülke. Yine de Bech Holte'nin endişelerini doğrulayan pek çok veri bulunuyor.
Öğrenciler OECD ortalamasının altında kaldı
Norveç, Lüksemburg hariç diğer tüm OECD ülkelerinden daha fazla eğitim kurumlarına harcama yapıyor: İlköğretimden yükseköğretime kadar öğrenci başına yıllık harcama yaklaşık 20 bin dolar iken, OECD ortalaması yaklaşık 14 bin dolar. Ancak standartlaştırılmış uluslararası testler, Norveçli öğrencilerin sonuçlarının kötüye gittiğini gösteriyor. 2015 yılından bu yana, Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı'nda Norveçli 15 yaşındaki öğrencilerin matematik, fen ve okuma puanları düştü ve şu anda OECD ortalamasının altında yer alıyor. Geçen aralık ayında, ülkenin muhalefet partisi Muhafazakarların lideri Erna Solberg, Norveç'in ekonomik geleceğini tehlikeye atan doğa bilimleri felaketinin eşiğinde olduğunu söyledi. Uzmanlar birçok faktörü sıralıyor: Kurumsal rehavet, yabancı uyruklu öğrencilerin artan oranı, artan zihinsel sağlık sorunları ve sosyoekonomik eşitsizliğin yol açtığı beceri uçurumunun genişlemesi.
Yavaş büyüme
Norveç ayrıca engellilik ve hastalık yardımları için OECD ortalamasının dört katı kadar bir miktar harcıyor (GSYİH'nın yaklaşık yüzde 8'i) ve tam zamanlı çalışanlar her yıl ortalama 27,5 gün hastalık izni kullanıyor, bu da OECD ülkeleri arasında en yüksek seviye. Bazı eleştirmenler, yüksek hastalık oranını ülkenin cömert sosyal yardım sistemine bağlıyor: Norveç, Uluslararası Para Fonu'nun “maliyetli ve çarpık bir sosyal yardım sistemi” olarak nitelendirdiği sistemin bir parçası olarak, ortalama ücretin üzerinde bir üst sınırla 12 aya kadar kesintisiz hastalık izni için tam ücret ödüyor.
Eğitimde paranın karşılığını alamama ve hastalık izninde istisnai bir durum, gözlemcileri endişelendiren daha temel bir ölçütün sorunlu olduğunu gösteren belirtilerdir: Son yirmi yılda zengin ülkeler arasında üretkenlikteki en yavaş büyüme. Paris merkezli OECD'nin İzlanda ve Norveç ülke masası başkanı Hansjoerg Bloechliger, “Genel ekonominin ve özellikle ekonomiyi ileriye taşımakla yükümlü olan sektörlerin, yani diğer ülkelerde ekonomiyi sürükleyen imalat ve yüksek teknoloji sektörlerinin üretkenliğinde bir sorun var” dedi.
Bu arada, inovasyonun durma noktasına geldiğine dair işaretler var. GSYİH'nin yüzdesi olarak ölçülen araştırma ve geliştirme yatırımları, Covid-19 pandemisinden bu yana azaldı ve Norveç Risk Sermayesi ve Özel Sermaye Derneği'nin yakın zamanda yayınladığı bir rapora göre geçen yıl Norveç'te yeni girişimler için erken aşama finansman turlarının sayısı, kayıtlara geçen en düşük seviyeye geriledi. Bazı iş dünyası liderleri de başarıyı cezalandıran bir vergi rejimini eleştiriyor. Birkaç tanınmış zengin Norveçli, vergi yükünün daha düşük olduğu İsviçre Alpleri'ne taşındı.
Bech Holte'ye göre altyapıya yönelik hükümet harcamaları yüksek ve maliyet etkinliği şüpheli. Örnekleri arasında, ticari uygulanabilirliği belirsiz olan bir karbon yakalama projesinin geliştirilmesi için 2,6 milyar dolar ve 2019'dan beri yapımı devam eden, kilometre başına 300 milyon dolara mal olabilecek ve beş yıl daha tamamlanamayabilecek bir tren hattı yer alıyor.
Norveç BI İşletme Okulu'nda profesör ve ekonomist olan Hilde Bjornland, ülkenin “sessiz Hollanda hastalığı”ndan muzdarip olduğunu söyledi. Hollanda'da doğal gazın keşfedilmesinin ardından para biriminin değer kazanmasıyla sanayide durgunluk yaşanmış ve ihracatın rekabet gücü azalmıştı. Norveç şu ana kadar bu kaderi yaşamamış olsa da Bjornland, “Yüksek sosyal yardım ödemeleri ve düşük verimlilik artışı ülkenin başarısını zedeliyor” dedi.
Fosil yakıtların üretimi yirmi yıl önce zirveye ulaşmış olsa da Rusya'nın Ukrayna'daki savaşı nedeniyle uygulanan yaptırımların ardından Avrupa'da talebin artmasıyla sektörün Norveç'teki hakimiyeti yeniden canlandı. Petrol ve gaz sektörü bugün Norveç'in GSYİH'sinin yüzde 21'ini oluşturuyor. Benzer kaynak zengini ülkeler için Norveç, bu zenginliği yönetmek için yapılar kurmanın iyi bir örneği olduğu kadar, daha dengeli bir ekonomi yaratmak için gelirleri diğer sektörlere yatırmanın önemine dair bir uyarıcı niteliğinde de bir örnek sunuyor.
1990'ların ortalarında kurulan ülkenin dev devlet fonu, petrol satışlarından elde edilen parayı çeşitli sektörlere ve coğrafyalara daha geniş bir şekilde yatırarak çeşitlendirmek ve iç ekonomiyi enflasyondan korumak amacıyla kurulmuştu. Önemli bir koruma önlemi, fonun şu anda yüzde 3'ünü oluşturan beklenen yıllık getirinin sadece bütçe açıklarını kapatmak için kullanılmasına izin vermekti. Bu 2012 yılına kadar büyük ölçüde amaca uygun bir yaklaşımdı, ancak o tarihten itibaren portföyün değeri hızla artmaya başladı. Bugün fonun değeri 2 trilyon dolara yakın, yani politikacılar bütçe kurallarına uymaya devam ederken kamu sektörünü parayla doldurabiliyorlar. Fondan yapılan çekimler, Norveç'in yıllık bütçesinin yüzde 20'sini oluşturuyor, bu oran yirmi yıl önce yüzde 10'un altındaydı.
Bilinen riskler
En önemli sorun, ülkenin petrol kuyularının uzun vadeli kaderi. Ülkenin petrol ve gaz otoritesi olan Norveç Açık Deniz Direktörlüğü, üreticilerin 2050'den sonra da petrol çıkarmaya devam etmesini bekliyor. Ancak, hidrokarbonların ekonomide daha az baskın olduğu bir döneme geçişi yönetmek muhtemelen zor olacak. 200 binden fazla kişi (özel sektör işgücünün yüzde 10'u) petrol, gaz ve ilgili sektörlerde istihdam ediliyor. Gelirlerin azalmaya başlamasıyla birlikte bu işler ve devlet fonuna olan para akışı risk altında.
Şu anda Norveç nispeten yüksek bir yaşam standardını koruyor. Ancak Bech Holte'nin kitabında vurgulanan korkular birdenbire ortaya çıkmış değil. Norveç merkez bankası yetkilileri ve diğerleri yıllardır bu riskler konusunda uyarıda bulunuyor. 2014 yılında ekonomist Karen Helene Ulltveit-Moe, fosil yakıt zenginliklerinin ülkeyi “birkaç on yıl öncesine kıyasla şımarttığını” savunmuştu.
Bech Holte kitabını, Norveçli vatandaşlarına bir uyarı olarak yazdığını söylüyor. Nisan ayında düzenlenen bir konferansta, “İyi ya da kötü, insanları kızdıracak şekilde yazmaya çalıştım” dedi. Kitabında savunduğu çözümler arasında, vergilerin ve hükümet harcamalarının keskin bir şekilde azaltılması ve hükümetin devlet fonundan çekebileceği miktara ilişkin daha katı kuralların uygulanması yer alıyor.