25-26 Nisan 1986'da, o dönem Sovyetler Birliği'ne bağlı olan Ukrayna'nın başkenti Kiev'in 130 kilometre kuzeyindeki Çernobil kentinde, insanlık tarihinin en korkunç çevre felaketlerinden biri yaşandı.

Çernobil Nükleer Santrali Ne Zaman İnşa Edildi?

Çernobil Nükleer Santrali'nin inşasına 1970 yılında başlandı. Santralde çalışan personeller ve aileleri için 3 kilometre mesafede Pripyat şehri kuruldu. Pripyat şehrinde 49,000 kişi ve santrale 15 km uzaklıktaki Çernobil şehrinde ise 12,500 kişi yaşamaktaydı. Kazanın olduğu zaman santralin 30 km alana sahip bölgesinde tahmini toplam nüfus 115,000-135,000 arasındaydı.

Santralde bulunan 1. ve 2. üniteler 1970 ve 1977 yıllarında inşa edildi, 3. ve 4. üniteler ise 1983 yılında tamamlandı. Santralin ilk reaktör ünitesi 1977 yılında aktif olarak çalışmaya başladı. Daha sonra 3 güç ünitesinin daha tamamlanmasıyla birlikte, yıllık enerji üretimi 29 milyar kilowatt saate ulaştı.

Çernobil Nükleer Santrali'nin, her biri 1000 MW gücünde toplam 12 reaktörle dünyanın en büyük nükleer enerji santrali haline getirilmesi planlanıyordu. Patlamadan önce 4 reaktörle çalışan santralde, 2 reaktör de inşa halindeydi. Kazaya uğrayan dördüncü ünite 3 senedir faaliyetteydi.

Çernobil Faciasının Yaşandığı Günde Neler Oldu?

25 Nisan günü, Çernobil’in 4. ünitesinin operatörleri bir deney yapmak üzere hazırlık yapmışlardı. Deneyin amacı ana güç kaynağı kesildiğinde türbinlerin ne kadar süreyle daha ana pompalara güç vereceğinin tespit edilmesiydi. Aynı deney, 1 yıl önce Çernobil santralinde yapılmış ve türbinden gelen gücün çok hızlı bir şekilde düştüğü gözlenmişti. Bu sebeple bu deneyde yeni voltaj düzenleyicisi test edilecekti. Ancak işçilerin güvenlik protokollerini ihlal etmesi ve reaktörlerdeki tasarım hataları deney sonucunun bir felakete yol açmasına sebep oldu.

26 Nisan gününün ilk saatlerinde otomatik kapatma mekanizmalarının devre dışı bırakılması da dâhil olmak üzere bir dizi operatör eylemi gerçekleşti. Operatör, reaktörü kapatmak için harekete geçtiğinde reaktör dengesiz bir durumdaydı. Kontrol çubuklarının tasarımındaki bir tuhaflık, bu çubuklar reaktöre yerleştirildikten sonra bir güç artışına neden oldu.

Sıcak yakıtın soğutma suyuyla etkileşime girmesi yakıtın parçalanmasına, hızlı buhar üretimine ve basıncın artmasına neden oldu. Aşırı basınç, reaktörün 1000 tonluk kapak plakasının ayrılmasına, yakıt kanallarının yırtılmasına ve o zamana kadar yalnızca yarıya kadar inmiş olan tüm kontrol çubuklarının sıkışmasına neden oldu. Yoğun buhar üretimi daha sonra tüm çekirdeğe yayıldı, buhar patlamasına ve füzyon ürünlerinin atmosfere salınmasına neden oldu. Yaklaşık 2-3 saniye sonra ise ikinci bir patlama sonunda nükleer çekirdeğin kendisi açığa çıktı ve atmosfere radyoaktif madde saçıldı. Kaza sonucunda ilk etapta en az 28 kişi hayatını kaybederken, 100'den fazla kişi de yaralandı.

Kazanın Tüm Avrupa’yı Etkileyen Sonuçları

Nükleer faciadan bir süre sonra Pripyat şehrinde ve Çernobil nükleer santralinin çevresindeki 10 kilometrelik alanda yaşayan insanlar tahliye edildi. Kazanın yol açtığı yangın neredeyse 10 gün sürdü. Patlamanın etkisiyle çevreye yaklaşık 380 milyon kuri (radyoaktivite birimi) radyasyon yayıldı. Yüzde 70'i Belarus, Ukrayna ve Rusya topraklarında yer alan 200 bin kilometrekarelik bir alan radyasyonun etkisi altında kaldı. Kaza sonrası radyoaktif madde yüklü bulutlar Türkiye dâhil Avrupa'da birçok ülkeye yayıldı. Ukrayna'da 1,9 milyon, Belarus, Rusya, Ukrayna ve Avrupa ülkelerinde toplam 8,4 milyon kişi radyasyona maruz kaldı.

Çernobil nükleer santrali kazanın ardından elektrik üretmeye devam etti. 2 numaralı reaktör 1991, 1 numaralı reaktör 1996 yılında, 3 numaralı son reaktör 15 Aralık 2000’de kapatıldı. Nükleer kazanın yaşandığı reaktörün enkazı, 2016 yılında dev bir çelik kalkanla örtüldü.

Kazanın İşçi Sağlığına Etkileri

Kaza günü tesiste 600 işçi bulunuyordu. 134 kişi akut radyasyon hastalığına yakalandı ve bunların 28'i ilk üç ayda hayatını kaybetti. Akut radyasyon hastalığından kurtulanların iyileşmesi ise birkaç yıl sürdü.

Sahadaki 600 işçi arasında, daha yüksek dozda radyasyona maruz kalanlarda lösemi ve katarakt vakalarında artış kaydedildi; maruz kalan diğer işçiler arasında kanser veya lösemi vakalarında herhangi bir artış gözlemlenmedi. İyonlaştırıcı radyasyondan kaynaklı kanserli olmayan diğer hastalıklarda artış olduğuna dair herhangi bir bulunamadı.

1986 ve 1990 yılları arasında kaza alanında çalışan 530.000 kayıtlı kurtarma operasyonu çalışanı, 20 ila 500 mSv arasında değişen radyasyon dozlarına maruz kaldı. Bu grubun sağlık durumu halen yakından takip edilmektedir.

Çernobil'de Oluşan Radyasyonun Doğa ve Çevreye Etkileri

Çernobil Nükleer Santrali çevresindeki yaklaşık 4 bin kilometrekarelik bir alan terk edilmiş durumdadır. Radyoaktif kirliliğin bulunduğu bölgede tarıma ve yapılaşmaya izin verilmemektedir. Kazanın çevredeki orman ve vahşi yaşam üzerindeki etkisi de aktif bir araştırma alanı olmaya devam etmektedir. Kazanın hemen sonrasında, bu 4 bin kilometrekarelik alan "Kızıl Orman" olarak anılmaya başlanmıştır çünkü pek çok ağaç yüksek düzeyde radyasyonu emdikten sonra kırmızımsı bir kahverengiye dönerek ölmüştür. Çam ağaçları kitlesel olarak yok olmuş ve çam tohumu üretimi azalmıştır.

Pek çok ağaç yeniden büyümüş olmasına rağmen, bilim insanları son yıllarda bölgedeki bazı vahşi türlerde katarakt ve albinizm oranlarının arttığına ve faydalı bakteri oranlarının daha düşük olduğuna dair kanıtlar bulmuşlardır. Örneğin, kuşlar arasında albino yaygınlaşmıştır. Böceklerin ömrü normalden daha kısa, kemirgenlerde ise doğurganlık seviyesi düşüktür.

Kapatılan elektrik santrali çevresinde insan faaliyetlerinin olmaması nedeniyle vaşaklardan geyiklere kadar bazı vahşi hayvanların sayısı arttığı gözlenmektedir. 2015 yılında bilim insanları, insanların yokluğu nedeniyle dışlama bölgesinde yakınlardaki karşılaştırılabilir bölgelere göre 7 kat daha fazla kurt bulunduğunu tahmin etmişlerdir.