Dilimizde çoğunlukla ayçiçeği olarak adlandırılsa da; “günebakan”, “gündöndü”, “gün çiçeği”, “güneaşık (günaşık)” gibi isimlerle de anılan bu bitkinin en önemli özelliği, yönünü sürekli güneşe doğru çevirmesidir. Çoğunlukla “gün” sözcüğü ile bağdaştırılması da buradan  gelmektedir. Peki neden ayçiçekleri güneşi takip eder?

Aslında bitkilerin hareket etmedikleri düşünülse de, kendilerince bazı pasif hareketler sergilerler. Bu hareketler oldukça yavaş olduğu için dikkatli ve sabırlı bir gözlemci değilseniz farketmeniz mümkün olmayabilir. Örneğin; tropizma ve nasti bitkilerin çevreden gelen uyarılara karşı verdikleri tepkiler sonucunda oluşan hareketlerdir. Tropizma hareketleri, pozitif (uyaranın yönüne doğru) ve negatif (uyaranın aksi yönüne doğru) olarak iki grupta incelenir. Tropizmayı, tepki hareketi olarak çevirebiliriz. Bitkiler biyolojik saatleri (sirkadiyen saat) içerisinde  nem, ışık, yer çekimi, su, sıcaklık, fiziksel ve kimyasal uyarılar, güneş ışığı gibi birçok uyarana bağlı olarak farklı tropizma davranışları gösterirler. Işık, bitkiler için en önemli büyüme faktörlerinden biridir. 

Ayçiçeklerinde ise güneş ışığına karşı oluşturulan heliotropizma hareketi görülür. Her ne kadar heliotropizma, fototropizmaya benzetilse de aradaki fark büyüktür. Eğer bir bitki herhangi bir ışık uyaranına karşı tepki veriyorsa fototropizma (ışığa tepki) fakat sadece güneş ışığına özgü tepki veriyorsa heliotropizma (güneşe tepki) olarak adlandırılır. Bunun en güzel örneğini de, henüz olgunlaşmamış ayçiçeklerinin baş kısımlarında görebiliriz. Ayçiçekleri büyüme evresindeyken, çiçek kısımları güneş doğana kadar doğuya dönmüş bir şekilde durur ve gün batana kadar güneşin harekerini takip eder. İsterseniz bu hareketin biyolojik kaynağına bir bakalım.

Bitkilerde, oksin olarak adlandırılan bir büyüme hormonu vardır. Işık, oksin üzerinde güçlü bir etkiye sahip olduğu için bitkilerdeki oksin seviyesi ışığın durumuna bağlı olarak artıp azalabilir. Gün doğmadan önce bitkinin “yüzü” yere dönüktür, ilk ışıkla birlikte sap kısmında oksin birikmesi meydana gelir. Oksin, gövdeyi yukarı doğru gerer. Baş kısmı doğuya çevrildiğinde gövdenin de doğu kısmı, batı kısmına göre daha çok oksin üretir. Böylece gövdede eşit olmayan bir büyüme görülür, bu bitkinin güneş yönünde uzamasını sağlar. Güneş battığında ise büyüme duraksayacağı için, hormonun en son biriktiği batı kısımda yoğunlaşma olur ve çiçek kısmı aşağı doğru eğilir.

Heliotropizma hareketinin diğer amaçları ise fotosentez ve tozlaşmadan maksimum düzeyde yararlanmaktır. Henüz olgunlaşmamış ayçiçekleri yeşil yapraklıdır ve bu yapraklarda fotosentez yapılır. Gün içerisinde bitkinin çiçek kısımları güneşi takip ederek, ışıktan maksimum derecede faydalanır. Böylece fotosentez en üst seviyede gerçekleştirilmiş olur. Tozlaşma için, bitkinin tek üreme yolu tozlayıcılar (esas olarak böcekler) tarafından fark edilmeleridir. Bu nedenle heliotropizma yapmak ayçiçeğinin ısınmasını ve böceklerin sıcak çiçeklere doğru çekilmesini sağlar. Bu sayede bitkinin böcekler aracılığıyla tozlaşma şansı da artmış olur.

Kaynakça

ÖZÇOBAN, Y. (2015). DÜNYA DİLLERİNDE GÜNEŞ ÇİÇEĞİ OLARAK ADLANDIRILAN BİTKİ TÜRKÇEDE NEDEN AYÇİÇEĞİ?. Türklük Bilimi Araştırmaları, (38), 217-228.Migliaccio, F., Fortunati, A., & Tassone, P. (2011). Plant Tropisms, Physics. In J. Gliński, J. Horabik, & J. Lipiec (Eds.), Encyclopedia of Agrophysics (pp. 633-637). Dordrecht: Springer Netherlands.

Halliday, K. J., Martínez-García, J. F., & Josse, E. M. (2009). Integration of light and auxin signaling. Cold Spring Harbor perspectives in biology, 1(6), a001586. https://doi.org/10.1101/cshperspect.a001586

DALKILIÇ, Z. (2020). Bitkilerde Hareket, Davranış ve Zeka. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(2), 295-301.

https://youtu.be/GCRNHdGXTi4

Atamian, H. S., Creux, N. M., Brown, E. A., Garner, A. G., Blackman, B. K., & Harmer, S. L. (2016). Circadian regulation of sunflower heliotropism, floral orientation, and pollinator visits. Science, 353(6299), 587. doi:10.1126/science.aaf9793