Mark Twain’e atfedilen bir söz vardır. “Gerçek ayakkabılarını giyene kadar yalan dünyayı dolaşır.” İşin ilginç yanı, bu sözü Mark Twain’in söylediğine dair şüpheler ve kim söylemiş olursa olsun bugünlerde bu sözün hiç olmadığı kadar doğruluk payı vardır. Geçmiş yıllarda global erişimi olan birçok medya organı, doğrudan bilgi toplayan kaynaklara sahip birkaç önemli gazete ve ağlardan oluşuyordu. Bugün bilginin yayılma hızı döngüsel habercilik olarak bilinen bir olguya ideal zemin hazırladı. Döngüsel habercilik, A yayıncısı yanlış bir haber yayımladığında B yayıncısının onu tekrar haber yapması ve sonra A yayıncısının B'yi bilginin kaynağı olarak göstermesidir. Döngüsel habercilik kaynağın doğrulanmasını güç hale getirdi. Böylece haberin sahte haberlerin tespit edilmesi zorlaştı.

Yanlış bilgilerin hızlı yayılması insanlık için yeni bir konu değil. Ancak iletişim olanaklarının genişlemesi ve internet ile birlikte yalan haberler ile ilgili yeni durumlar ve tehditler var. Aslına bakarsak internet yalan haber konusunda bir devrim gerçekleştirdi. Herhangi bir söylenti veya kasıtlı bir dezenformasyon hatta basit bir önyargı da olsa, görece birkaç insan arasında yayılabilecek bir haber şimdi küresel çapta bir etki yaratabilir.

Oxford Üniversitesinde yapılan bir araştırma, 2017 yılında İsveç’te yapılan seçimle ilgili sosyal medyada yayılan tüm bilginin üçte birinin sahte veya eksik bilgiler olduğunu ortaya koydu. İletişim teknolojisindeki son gelişmeler bilgi ve insan arasındaki engelleri kaldırmak için çok büyük katkıda bulundu. Ancak zaman zaman hızlı cevap alma hevesimiz geçerli ve doğru bilgi alma ihtiyacından üstün geldi. Bir yanlış bilgi tüm dünyaya kısa sürede milyarlarca insan tarafından yayılabiliyorsa çok çabuk tedbir almak gerekir. Sahte bir haber sadece ekonomileri ya da demokrasileri tehdit etmez. Örneğin bir terör saldırısına veya bir doğal afete müdahale eden ekiplerin ağzından yazılmış teröristlerin nerede olduğuna ya da bir afette yaralıların kimliğine dair yanlış bilgilerin yayılması durumunda yalan haber, kritik bir anda kaybedilen dakikalar ve can kayıpları anlamına gelebilir.

Science dergisinde yapılan bir araştırmada sahte ve gerçek haberlerin yayılış hızı incelendi ve grafikler oluşturuldu. Bu araştırmanın sonuçlarına göre yalan haberler her kategoride gerçeklere göre çok daha geniş ve derin şekilde yayılım gösteriyor. Bu kategorilerden en hızlı yayılanı ise sahte siyasi haberler oluyor. Diğer kategorilere kıyasla çok daha hızlı ve dramatik bir yayılım gösteriyor. Peki neden?

Neden sahte haberler gerçeklerden daha geniş ve derin bir alana yayılıyor? İlk hipotez şu: Belki de sahte haberleri yayan insanların daha fazla takipçisi var veya daha çok "tweet" atıyor, gönderi paylaşıyorlar. Belki de bu haberleri yayanlar doğrulanmış hesaplara sahip kullanıcılar veya uzun süredir o sosyal medya platformundaydılar. Fakat bu hipotez tamamen çöktü çünkü incelemelere göre sahte bilgileri yayanların az takipçisi vardı ve platformda çok aktif değillerdi hatta sahte bilgiyi paylaşmadan önce kaydolmuşlardı. Tüm bu verilere rağmen yalan haberlerin bu denli hızlı yayılmasını yalnızca bu kullanıcılara bağlayamayız. Yenilik hipotezine göre insanların dikkati çok hızlı bir biçimde etraftaki yeniliklere çekilir. Ayrıca yeni şeyleri paylaşmayı severiz çünkü bizi biliyormuş gibi hissettirir. Bu tür haberleri yayarak içten içe bir tür statü ve tatmin sağlarız. Ayrıca gerçek ve yalan haberlerin duygusal olarak yarattığı etkinin kıyaslandığı araştırmaya göre yalan haberlerin şaşkınlık ve iğrenme duygusunu tetiklediği, gerçek haberlerinse sevinç, güven ve beklenti gibi hisleri ortaya çıkardığı gözlendi. Bu da yenilik hipotezini doğruladı. Öyleyse bir bilgi yeni ve şaşırtıcıysa paylaşmamız daha olasıdır.

Neyin gerçek neyin sahte olduğunu ayırt edemeyeceğimiz zamanların ve tehlikeli bir potansiyele sahip teknolojik gelişmelerin eşiğindeyiz. Bireysel çaba ve kararlarla gerçeği yalana karşı savunmalıyız. Sansasyonel haberler yapan iletişim araçlarından kaçınmalı, güvenilmeyen kaynaklarla ilgili eleştirileri araştırmalıyız. Bilginin orijinal kaynağının izini sürmeli, gerçeğin ortaya çıkmasına zaman tanıyarak yalanın yayılmasını yavaşlatmaya çalışmalıyız.

Kaynakça

1] Jaster, R., & Lanius, D. (2018). What is fake news?. Versus, 47(2), 207-224.

2] Levy, N. (2017). The bad news about fake news. Social epistemology review and reply collective, 6(8), 20-36.

3] Lazer, D. M., Baum, M. A., Benkler, Y., Berinsky, A. J., Greenhill, K. M., Menczer, F., ... & Zittrain, J. L. (2018). The science of fake news. Science, 359(6380), 1094-1096.

4] Levi, L. (2017). Real fake news and fake fake news. First Amend. L. Rev., 16, 232.

5] Pennycook, G., & Rand, D. G. (2021). The psychology of fake news. Trends in cognitive sciences.