ABD Başkanı Donald Trump gümrük vergilerini ülkede üretimi artırmanın bir yolu olarak görüyor ancak Nike'ın üretimi Asya'dan ABD’ye taşıma mücadelesi ders niteliğinde bir hikaye.

---

22 Nisan 2025, 11:33

ABD Başkanı Donald Trump, Asya'daki ve başka yerlerdeki düşük maliyetli ülkelere yönelik sert gümrük vergileri tehdidinin, Amerikan şirketlerine üretimi ve istihdamı ABD'ye geri getirmeleri için baskı yapacağını düşünüyor. Ancak ABD'deki yüksek işgücü maliyetleri, şirketlerin işçilerin yerine makineleri koymanın yollarını bulmaları gerektiği anlamına geliyor. Bazı sektörler için ise bu şaşırtıcı derecede zor.

Nitekim Nike'ın üretiminin bir kısmını Çin, Endonezya ve Vietnam'dan Kuzey Amerika'ya kaydırmak için yıllar süren çabası, ABD markalarının Amerikalı tüketiciler için bir dizi ürün üretmek üzere işçi orduları kullanan esnek, düşük maliyetli fason üreticilerden kendilerini kurtarmalarının ne kadar zor olduğunu gösteriyor. 2015 yılından itibaren Nike, her zaman emek yoğun bir sektör olan ayakkabı üretimini kısmen otomatikleştirmek için milyonlarca dolar harcadı. O dönemde Çin'de artan işçilik maliyetleri ve 3 boyutlu baskı gibi üretim tekniklerindeki ilerlemeler, ayakkabı üretiminde daha az işçiye ihtiyaç duyacak yeni bir yol bulma olasılığını ortaya çıkarmıştı.

Ayakkabı devi, Apple'ın Mac Pro'ları üretmek için Teksas'ta karmaşık bir fabrika kurmasına yardımcı olan Amerikalı üretici Flex'e başvurdu. Hedef: 2023 yılına kadar Meksika'nın Guadalajara şehrinde yeni yüksek teknoloji üretim tesisinde on milyonlarca Nike spor ayakkabısı üretmekti. Tesiste yine binlerce işçi olacak ancak aynı sayıda spor ayakkabı üretmek için Asya'da ihtiyaç duyulandan çok daha az sayıda işçi çalışacaktı. Çabaya dahil olan bazı kişilere göre, başarılı olması halinde proje ABD'de üretim için bir model olabilir.

Diğer markalarda bu fikri değerlendirdi

Nike'ın rakipleri de ucuz, vasıflı işçi ordularının kumaşları diktiği ve tabanları ayakkabılara elle yapıştırdığı devasa Asya fabrikaları etrafında inşa edilen bir üretim modelini yeniden düşünme fırsatını sezdi. O zamanlar giyim üreticisi Under Armour'da inovasyondan sorumlu başkan yardımcısı olan Kevin Haley 2015 yılında “Modern olmaktan ziyade Ford Model T üretim hattı ile Orta Çağ'dan kalma bir ayakkabıcı tezgâhını andırıyor” demişti. Ancak Project Glory adını verdiği bir projeyle Baltimore'da ayakkabı üretmek için otomasyon kullanma sözü verdi. Aynı dönemde Adidas Atlanta ve Ansbach, Almanya'da ayakkabı üretiminde yeni bir çağın müjdecisi olarak hızla ayakkabı üreten yüksek teknolojili makinelere sahip fabrikalar kurdu. Flex'in o zamanki başkanı Mike Dennison 2016'da “Çin ve Vietnam'dan çıkmak istiyorlarsa, bunu farklı şekilde yapacak teknolojiye sahip olmaları gerekiyor” dedi.

Nike'ın çabası en cesur olanıydı. Şirket on yıldan kısa bir süre içinde büyük ölçekli otomatik üretim yapmayı hedefliyordu; bu sayede işçilik maliyetlerinden tasarruf edeceğini ve yeni ayakkabı modellerini Amerikalılara daha hızlı ulaştırabileceğini söylüyordu. Flex projesini yöneten Tom Fletcher, Apple için Austin, Teksas'ta son derece karmaşık bir Mac Pro fabrikası kurmuş olduğu için bu işe kendinden emin bir şekilde girişti. O dönemde Apple, üretimin bir kısmını ABD’ye getirmek istiyordu. Flex, üretim hatlarını yeniden düzenlemek ve otomasyonu kullanmak için bastırdı ve insan etkileşimini en aza indirmenin mümkün olduğunca çok yolunu bulmaya çalıştı. Bu deneyim işe yaradı.
Robotlar yumuşak parçalarda başarılı olamadı
Nike ve Flex, bileşenleri devre kartlarına monte etmek için kullanılan ‘al ve yerleştir’ makinesi gibi elektronik üretiminde yaygın olarak görülen ancak nadiren ayakkabı yapımında kullanılan makineleri kullanan yeni üretim hatları kurdu. Makinelerin bir ayakkabının üst kısmını oluşturması, kumaş örmesi, logo eklemesi ve tabanı yapıştırması gerekiyordu. Ancak bu çalışmalar kısa sürede sorunlarla karşılaştı. Robotlar, ayakkabı yapımının ayrılmaz bir parçası olan yumuşak ve esnek parçaları idare etmekte zorlandı. Ayakkabı kumaşları da sıcaklığa bağlı olarak genleşip büzüldü.

İşçi sayısı planlananın iki katına çıktı

İnsan işçiler bu tür zorluklara uyum sağlayabilir ancak makineler için zor olduğu kanıtlandı. Fletcher, “Çok hassas bir şey yapmaya çalışıyorsunuz ve sonra sıcaklık değişiyor ve malzeme değişiyor. Bunu tahmin etmemiştik” dedi. Sonuç olarak, fabrika üretimi hiçbir zaman öngörüldüğü kadar otomatik hale gelmedi. Ayakkabı üretimi arttıkça, fabrika personeli 5.000'e yükseldi, bu sayı başlangıçta planlananın yaklaşık iki katıydı. Ayrıca Vietnam'daki benzer bir işgücünden daha pahalıya mal oluyordu. Tabanların ayakkabının üst kısmına yapıştırılması gibi hassas işlerin otomatikleştirilmesinin zor olduğu ortaya çıktı.

Fletcher, “Eğer doğru şekilde yerleştirmezseniz, ayakkabıda gözle görülür bir bükülme olur ve bu da estetik açıdan kalite testlerini geçemeyeceği anlamına gelir” dedi. Temel sorunlardan biri de Nike'ın ürettiği ayakkabıların çok çeşitli olmasıydı. Amerikan tüketici şirketleri onlarca yıldır tasarımcılara en havalı ürünleri hayal etmeleri için neredeyse sınırsız özgürlük tanıdı ve bunları sunmaları için Asyalı üreticilere güvendi. Arabalar ya da iPhone'ların aksine, ayakkabı modelleri sürekli değişiyor.

Ancak üretimi otomatikleştirmek, makinelerin tekrar tekrar üstlenebileceği basit ürünler tasarlamak anlamına gelir. Elektronik üretiminde, makinelerin aynı adımı milyonlarca kez tekrarlamasına olanak tanıyan sert, standartlaştırılmış malzemeler kullanılıyor. Projeyi yöneten eski Nike yöneticisi Michael Newton, “Nasıl tasarlayacağınızdan çalışacağınız malzeme ve modellerin karmaşıklığına kadar fedakarlık yapmanız gerekiyor,. Bu da tüketicinin isteklerine ters düşüyor. Onlar inanılmaz bir ürün çeşitliliği istiyorlar” diye konuştu.

2017 yılına gelindiğinde, Flex'in yatırımcıları şirketteki artan maliyetlerden rahatsızdı ve bazıları elektronik üreten bir kuruluşun neden ayakkabı üretimine dahil olduğunu sorguluyordu. Flex ve Nike 2019'un başlarında projeyi sonlandırdı. O zamana kadar Under Armour, yatırımcılara ABD'de ayakkabı üretmeye yönelik Project Glory misyonundan bahsetmeyi bıraktı. O yıl, robotlarla karmaşık ayakkabılar üretmekte zorlanan Adidas da Atlanta ve Almanya'daki üretimi kapatacağını söyledi.

Üç ayakkabı üreticisi, pandemi dönemindeki fabrika kapanışları bu kadar yoğun bir üretim düğümüne sahip olmanın riskini gösterdikten sonra bile orijinal offshore lokasyonlarında (Vietnam, Çin ve Endonezya) kaldılar. Nike ve Under Armour temsilcileri, şirketlerin gümrük tarifelerine karşı yanıtlar üzerinde çalıştıklarını söyledi.

Şimdi Trump'ın hedefinde Çin, Vietnam ve Endonezya var. Bu ayın başlarında Vietnam ve Endonezya'ya sırasıyla yüzde 46 ve yüzde 32 gümrük vergisi koyan Trump, daha sonra bu vergileri yüzde 10'a indirerek 90 günlük bir erteleme tanıdı. ABD, Çin'den yapılan ithalat üzerindeki gümrük vergilerini yüzde 145'e yükseltti.

Ticaret Bakanı Howard Lutnick, yönetimin emek yoğun sektörlerin ABD'ye dönmesini istediğini söyledi. CBS'e verdiği son röportajda “iPhone'ları yapmak için küçük küçük vidaları takan milyonlarca insandan oluşan bir ordu olacak” dedi. Apple, iPhone'larının neredeyse tamamını Çin ve Hindistan gibi düşük maliyetli ülkelerde üretiyor. Yeni gümrük vergileri tehdidi bazılarını Nike ve diğerlerinin üretimi otomatikleştirme ve ayakkabı üretimini ABD'ye geri getirme çabalarını yeniden gözden geçirmek zorunda kalıp kalmayacakları sorusuna itiyor. Newton ve Fletcher, kolay olmasa da bunun hala yapılabileceğini düşünüyor.

---