Gümrük vergisinin hesaplanmasında esas alınacak kıymet, “eşyanın gümrük kıymeti” olarak bilinir. Eşyanın vergiye esas olan kıymeti, yani eşyanın gümrük kıymeti; CIF kıymettir. CIF kıymet ise eşyanın satış bedelinin, eşyanın Türkiye gümrük bölgesine kadar yapılan taşımaya ilişkin navlun ücretinin (taşıma bedeli) ve eşyanın Türkiye Gümrük bölgesine taşınması esnasında oluşan risklere karşılık ödenen sigorta ücretinin toplamında oluşur.

Kıymet belirleme yöntemleri

Eşyanın gümrük vergisine esas gümrük kıymetinin nasıl tespit edileceği, (GATT) Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması’nın VII. maddesi ve Gümrük Kanunu ile düzenlenmiştir. GATT Kıymet Anlaşması’na göre ithal eşyasının gümrük kıymeti, 5’i temel ve 1’i yardımcı olmak üzere 6 yöntemle belirlenir. Kıymet tespit yöntemleri hiyerarşik sıraya göre uygulanır. Bir sonraki yönteme geçilebilmesi için bir önceki yöntemin uygulanamaz olduğunun ispatı gerekir. İspat yükümlülüğü ise gümrük idaresine aittir. Sırasıyla uygulanacak yöntemler şunlardır:

1. Satış bedeli yöntemi,
2. Aynı eşyanın satış bedeli yöntemi,
3. Benzer eşyanın satış bedeli yöntemi,
4. Eşyanın ithal ülkesindeki satış fiyatına dayalı indirgeme yöntemi,
5. Eşyanın ihraç ülkesindeki üretim maliyetine dayalı hesaplama yöntemi,
6. Bütün yöntemlerin sırasıyla esnek kullanım yöntemidir.

Satış bedeli, ithal ülkesine ihraç amacıyla satılan eşyanın gerçekte ödenen veya ödenecek olan ve gerekli düzeltme yapılmış fiyattır.

Gerçekte ödenen veya ödenecek fiyat, alıcı tarafından satıcıya ve satıcının yararına, ithal edilen eşyayla ilgili olarak yapılan veya yapılacak olan toplam ödemedir. Bu ödeme, ithal edilen eşyanın satış koşulu olarak alıcının satıcıya veya satıcının bir borcunun karşılığı olarak gerçek veya tüzel bir üçüncü kişiye yaptığı tüm ödemeleri kapsar.

Referans kıymet

Eşyanın gümrük kıymetinin belirlenmesinde fatura kıymeti esas alınmakla birlikte, kimi zaman ürünlerin fiyatlarının aynı ve/veya benzeri ürünlerden ciddi oranda düşük olduğu görülmekte, kimi zaman da yerli üreticinin veya ana distribütörün talebi doğrultusunda, ithal edilecek mallarda asgari üretim maliyetleri göz önüne alınarak referans fiyat belirlenmektedir. Referans kıymet, bu kıymetten daha düşük kıymet beyanının, eşyanın gerçek kıymetinin yansıtmadığı konusunda şüphelenilmesi ve kıymetin doğruluğunu araştırılması anlamını taşımaktadır. Burada oluşan kıymet, kamu otoritesince belirlenmiş ve vergi hesaplanmasına esas kıymet değildir, sadece kıymet araştırmasına gidilmesi için yol gösterici niteliktedir.

Beyan edilen kıymetin gerçeklik veya doğruluğundan şüpheye düşülmesi durumunda kıymet araştırmasına gidilmesi mümkün bulunmaktadır. Yapılan kıymet araştırması sonucunda, beyan edilen kıymetin kabul edilmesi veya reddedilmesi mümkündür. Beyanın kabulü halinde, satış bedeli yöntemine göre tespit edilen kıymet üzerinden gümrük işlemleri tamamlanması, beyanın reddedilmesi durumunda ise sırasıyla diğer kıymet tespit yöntemlerine geçilmesi gerekmektedir.

Referans fiyat uygulanan ürünlerde bazen ithalatçılar tarafından, fiyatların altında kıymet beyanında bulunulmakta ve aradaki farkı yurt dışı giderler bölümüne gider olarak göstererek gümrük idaresince kıymet araştırmasına gidilmemesi sağlanmaktadır. Sonrasında ise yükümlünün yargı yoluna başvurarak fatura kıymeti ile referans kıymet arasındaki fark olan “yurtdışı giderler”e isabet eden vergileri geri istemesi, sıkça karşılaşılan bir durumdur.

Kıymet araştırmasına gidilmesi için beyan edilen kıymetin kontrolü neticesinde satış bedeli yönteminin uygulanmasının mümkün olmadığı, dolayısıyla bu yöntemin terk edilmesi gerektiği dayanakları ile açıklanmalıdır. Ancak satış bedeli yönteminin terk edilmesi halinde, aynı eşyanın satış bedeli yöntemine geçilmelidir. Gümrük kıymetinin aynı eşyanın satış bedeli yöntemine göre de belirlenememesi durumunda sırasıyla benzer eşyanın satış bedeli yöntemi, indirgeme yöntemi ve hesaplanmış kıymet yöntemlerine geçilmesi, ilk beş yönteme göre kıymet tespiti yapılamaması durumunda ise son yönteme göre gümrük kıymetinin belirlenmesi gerekmektedir.

Bu yöntemlere göre eşyanın kıymetinin belirlenememesi durumunda, ihracatçı ülke nezdinde yurt dışı kıymet araştırmasına gidilmekte, bu süreçte referans kıymetle ithal edilen kıymet arasındaki farka ilişkin vergiler teminata bağlanmaktadır.

Kıymet veri bankası

Kıymetin gerçeği yansıtmadığından şüphelenildiği her durumda gümrük idaresince kıymet araştırmasına gidildiği gibi bazı eşya türleri özelinde kıymet veri bankası bulunmaktadır. Bu eşya türlerin eşyanın referans alınacak kıymetinin tek tek araştırılması yerine, sisteme yüklenmiş olan referans kıymet baz alınır. Bu veriler beyan edilen kıymetin ayrıntılı incelenmesine gerek olup olmadığı yönünde yol gösterici mahiyettedir.

Bu şekilde sisteme yüklenen eşya türlerini; her bir marka ve model bazında cep telefonları, oyun konsollarıdır. Bu ürünlerin fabrika satış fiyatları doğrudan üretici tarafından bildirildiği için ithal eşyasının kıymetinin bu kıymetten aşağı olmaması gerektiği varsayılır.

Yine petrokimya ürünlerinde olduğu gibi zaman zaman borsa fiyatları gümrük idareleri referans kıymet olarak bildirilmektedir.

Referans Kıymetin Hukuki Niteliği?

Gümrük Kanunu’na göre gümrük kıymetinin belirlenmesinde, asgari gümrük kıymetleri, keyfi veya fiktif kıymetler esas alınmaz. Diğer bir deyişle, bir eşyanın ithalinde alınacak vergilerin matrahının ödenen veya ödenecek değer dışında belirlemek mümkün değildir. Dolayısıyla, referans kıymetin fiilen ödenen bedelle bağdaşmayan bir matrah belirleme aracı olup olmadığını değerlendirmek gerekir.

Daha önceki yazımızda belirttiğimiz gözetim uygulamasında, kamu bir kıymet belirleyip bu kıymetin altında ithalatta gözetim belgesi alınması zorunluluğu getirmektedir. Doğal olarak gözetim belgesi olmadan gözetim kıymetinin altında ithalata izin verilmemektedir. Bu yönüyle kısmen de olsa gözetim uygulamasında asgari kıymet uygulaması var diyebiliriz.

Referans uygulamasında ise vergi matrahına esas olan bir kıymet beyanı zorunluluğu bulunmamaktadır. Dolayısıyla bir vergilendirme unsuru değil, eşyanın kıymetinin doğruluğundan şüphelenme için kullanılan kontrol değeridir. Bu değer eşyanın gerçek kıymetinin ne olduğunun araştırılması için kullanılan veridir, vergi matrahı değildir. Vergi matrahı, kıymet araştırması sonucunda elde edilen bilgi ve verilere göre belirlenir. Kıymet araştırması sonucunda farklı bir vergi matrahı çıkabileceği gibi beyan edilen matrahın doğru olduğu sonucuna da varılabilir.

Sonuç olarak; referans kıymet uygulanmasının sadece idarenin şüphelenmesinde gerekçe oluşturacak kontrol değeri olması nedeniyle hukuki olduğu değerlendirilmektedir. Ancak, bu değerlendirmenin uygulamada yapılan yanlışları içermediğini de vurgulamakta fayda bulunmaktadır.