ABD ve Avrupa’nın Rusya’ya uyguladığı yaptırımlar, beklenen etkiyi göstermiyor çünkü para akışı hâlâ sürüyor. Çin ve diğer ülkelerle kurulan alternatif ticaret yolları, Rusya’nın küresel finans sistemine erişimini sürdürebilmesini sağlıyor.

Amerika Birleşik Devletleri, diğer ülkeleri hatalı davranışları nedeniyle cezalandırmak için ne tür bir güç kullanabilir? Nükleer silahlar çağında, bu gücün adı ekonomik güç oldu. Düşünce şu: Yaptırımlar uygulanır ve ABD dolarına erişim kesilirse, dayanılmaz ekonomik acı, o ülkeyi ‘uslu’ olmaya zorlar. Ancak bazı ölçütlere göre dünyanın en fazla yaptırıma maruz kalan ülkesi olan Rusya, ABD ve Avrupa’nın istediği şeyi yapmak için pek acele etmiyor: Ukrayna’daki savaşını sona erdirmek.

Yüz milyarlarca dolarlık sınır ötesi ticareti başardı

Rusya’nın 2022’de başlattığı tam kapsamlı işgalden bu yana ABD, savaşla bağlantılı altı binden fazla kişi ve şirketi resmi yaptırım listesine aldı. Bu yasakların etkili olabilmesi için, sınır ötesi para transferlerini gerçekleştiren finansal kurumların işlemleri denetlemesi ve yasadışı faaliyetleri durdurması gerekiyor. Aksi takdirde, ABD tarafından ağır para cezaları ya da bizzat yaptırım listesine alınma riskiyle karşı karşıya kalabilirler. Buna rağmen, Rusya yüz milyarlarca dolarlık sınır ötesi ticaret yapmayı başardı. Bunun bir nedeni, bu ticareti mümkün kılan finansal kurumların tespit edilip cezalandırılmaması olabilir.

New York Times’ın yaptığı bir analiz, 2014’ten (Kırım’ın ilhakı sonrası Rusya’ya ilk yaptırımların uygulandığı yıl) bu yana küresel yaptırım ihlalleriyle ilgili en büyük 10 uzlaşmanın 8’inin finansal kurumlara karşı olduğunu ortaya koydu. Ancak bunların yalnızca ikisi Rusya ile ilgiliydi: biri, yaptırım altındaki bir Rus oligarkının parasını yöneten bir girişim sermayesi şirketine; diğeri ise kripto para borsası Binance’e karşıydı. Üstelik Binance, esas olarak Rusya’ya yardım ettiği için değil; İran, Kuzey Kore, Suriye ve Küba gibi diğer yaptırım altındaki ülkeler için de mali yollar sağladığı için cezalandırıldı. Rusya yaptırım listesinde yer alan altı binden fazla varlık içinde çoğunluğu bireyler ve küçük paravan şirketler oluşturuyor; bunlar arasında Rusya dışında yerleşik büyük şirket sayısı 30’dan az ve sadece beşi finansal kuruluş.

Kurumları cezalandırmak zorlaştı

Ukrayna’daki savaş uzadıkça, Rusya’nın savaş makinesine yardım eden finans kurumlarını cezalandırmak daha da zorlaştı. Batı dünyasının büyük kısmından kopan Rusya, Hindistan ve Çin gibi büyük ekonomilerle daha derin bağlar kurdu ve bu ülkeler ekonomik bir can simidi sağladı.

Columbia Üniversitesi'nde kıdemli araştırmacı olan ve ABD’nin eski Hazine Bakanlığı yetkilisi Edward Fishman, “Dünyada, ikincil yaptırım tehditlerini ihlal eden birçok şirket var. Ancak gerçekten BAE ya da Çin ile ilişkilerinizi germek ister misiniz?” diye konuştu. 

Eğer büyük Çin bankalarına yaptırım uygulanırsa, uluslararası ticaret ciddi şekilde yavaşlar. Pek çok Amerikalı şirket, Çinli fabrikalara ödeme yapamaz ya da kendi ihracatları için ödeme alamaz hale gelir. Elektronikten ilaçlara kadar her alanda tedarik zincirleri durabilir bu da Amerikalı tüketiciler için fiyatların fırlamasına neden olur. Peterson Uluslararası Ekonomi Enstitüsü’nden kıdemli araştırmacı Martin Chorzempa, bu denklemin, Çinli bankaları neredeyse yaptırım uygulanamaz hale getirdiğini ifade etti. Chorzempa, “Büyük bir Çin finansal kuruluşuna yaptırım uygulamak küresel finansal istikrarsızlığa yol açabilir” dedi. 

Cezalar sıradanlaştı

Eskiden yaptırım listesinde yer almak adeta bir finansal ölüm fermanıydı. ABD Hazine Bakanlığı’nın internet sitesindeki üç bin sayfalık liste 1960’lara kadar uzanıyor. Bu listeye giren varlıklar sadece ABD ile iş yapmaktan men edilmekle kalmaz, aynı zamanda ABD doları kullanan bankalarla da işlem yapamazlar. ABD doları uluslararası işlemlerde en yaygın kullanılan para birimi olduğu için, bu yasak onları fiilen küresel finans sisteminden koparır. Yirmi yıl önce, Yabancı Varlıkların Kontrolü Ofisi (OFAC) genellikle Küba purosu kaçakçılığı gibi küçük ihlallerle ilgilenir ve birkaç bin dolarlık cezalar verirdi.

Ancak daha sonra ABD yaptırımları, niş bir araç olmaktan çıkıp dış politikanın merkezi bir unsuru haline geldi. 2002-2019 yılları arasında ortalama uzlaşma tutarı 400 kat arttı. Küresel finans kurumlarına yönelik milyarlarca dolarlık cezalar sıradanlaştı. 2014’te Fransız bankası BNP Paribas, Sudan, İran ve Küba’ya ait işlemleri gerçekleştirdiği için ABD’ye yaklaşık 9 milyar dolar ödedi.

2019’dan bu yana büyük cezalar nadiren kesildi. O yıl, İngiliz bankası Standard Chartered, kara para aklamayı önleme kurallarını ihlal ettiği için yaklaşık 1 milyar dolar cezaya çarptırıldı. Bu tür büyük cezaların korkusuyla, küresel bankalar uyum birimlerine milyarlarca dolar yatırım yaparak şüpheli işlemleri durdurdu ve riskli ülkelerle tüm bağlarını kopardı. 2022’de yaptırım listesi Rus oligarklarının, yatlarının ve özel jetlerinin adlarıyla şişti. Her güncelleme, dünya genelindeki finans kurumlarının veri tabanlarına anında eklendi ve işlemleri engellemelerine olanak sağladı.

Atlantik Konseyi’nde ekonomik güç kullanımı programının direktörü ve ABD eski başkanı Joe Biden yönetiminde Hazine yetkilisi olan Kimberly Donovan, OFAC’ın kötü niyetli paravan şirketleri ve bireyleri bulma ve listeye alma konusunda etkili olduğunu söyledi. Ancak büyük bankalara karşı dava açmak çok daha zor olduğunu da ekledi. Eski Hazine yetkilisi Daniel Tannebaum, “On yıllar boyunca, dünya nüfusunun önemli bir kesimi yaptırımların hedefi olmaktan korkuyordu. Şirketlerin hafızası kısadır ve bu acıyı unuttular” dedi. 

Araştırmalar yıllar alıyor

ABD Hazine Bakanlığı’ndan bir sözcü, yaptırım uygulamalarındaki düşüşü Biden yönetimini suçlayarak açıklasa da bu durumun Trump’ın ilk döneminde neden ele alınmadığına dair bir açıklama getirmedi ve Trump’ın ikinci döneminde nasıl bir değişiklik yapıldığına dair örnek sunmadı. ABD, yaptırımları ihlal ettiğinden şüphelenilen bankaları araştırabiliyor ancak bu süreç yıllar alabiliyor. Bu tür davalar büyük para cezalarıyla sonuçlanabilir ancak çok daha ciddi tehdit, bir bankanın dolardan tamamen koparılması.

2022 Şubat ayında Rusya’nın VTB Bankası’na yaptırımlar uygulandı ve banka SWIFT sisteminden çıkarıldı. SWIFT, dünya genelindeki bankaların uluslararası para transferlerini gerçekleştirmek için kullandığı küresel mesajlaşma ağıdır ve erişimi olmayan bankalar, küresel finans sisteminden dışlanmış sayılır.

Ancak son yıllarda Çin’deki varlığını genişleten VTB, en az bir dolambaçlı yol bulmuşa benziyor: Banka, hesap sahiplerinin her gün yaklaşık 10 bin dolar (1 milyon ruble) kadar bir miktarı Alipay adlı dev Çin ödeme platformundaki hesaplarına transfer edebileceğini duyurdu. VTB, paranın bir iş günü içinde hazır olacağını belirtti.

Bu küresel finans sistemine bir arka kapı açabilir. Rus müşteriler rubleyi VTB’den Alipay’e aktarır ve oradan uluslararası akış sağlanır; böylece rubleler geniş ekonomiye karışır ve Batı yaptırımları fiilen etkisizleşir. Alipay’in sahibi olan Ant Group, VTB ile herhangi bir bağlantısı olduğunu reddetti. New York Times, Ant ve VTB’ye yorum için başvurduktan sonra, VTB’nin web sitesinden Alipay’e dair ifadeler kaldırıldı. Artık site, müşterilere “popüler Çin cüzdanlarına” para transferi yapabileceklerini söylüyor. 

Görev süresinin son haftalarında Biden Çin ve Rusya arasındaki bazı ödeme kanallarını hedef aldı ve bu işlemlere aracılık eden dokuz Çinli şirketi yaptırım listesine ekledi. Ancak bunların çoğu küçük paravan şirketler ve ticaret ofisleriydi.

Her şey eskisi gibi

Bu yıl nisan ayında Moskova’daki iş hayatı gayet canlıydı. 600’den fazla şirketin katıldığı büyük bir elektronik fuarı olan Expo Electronica’dan alınan fotoğraflarda, ABD’nin Rusya’ya ihracatını engellemeye çalıştığı ileri düzey yarı iletkenlerin reklamlarını yapan LED ekranlar ve stantlar görüldü. Kremlin’in yapay zeka programının başında bulunan Vasily Elistratov’un liderliğindeki Rusya Savunma Bakanlığı heyeti, fuar alanında dolaşıp satıcılarla sohbet etti.

Katılımcılar arasında, sekiz ay önce ABD yaptırım listesine eklenen Hong Kong merkezli yarı iletken satıcısı Allchips de vardı. Allchips, Rusya’nın Ukrayna şehirlerine attığı seyir füzelerinde kullanılan bileşenleri satıyor. Ödemeleri nasıl kabul ettikleri sorulduğunda, Allchips’in LinkedIn sayfasında iletişim bilgileri yer alan bir satış temsilcisi, WhatsApp üzerinden şirketin Alipay aracılığıyla dolar ve Çin yuanı cinsinden ödeme aldığını, ayrıca ödemelerin VTB hesabına banka transferiyle de yapılabileceğini söyledi. Ant Group, Allchips’in bir Alipay müşterisi olduğunu reddetti. Allchips, yaptırımlar altındayken dolar transferlerini nasıl gerçekleştirdiğiyle ilgili ek sorulara yanıt vermedi. Son aylarda Avrupa Birliği, Rusya ile işlemleri kolaylaştırdığı için iki bölgesel Çin bankasına yaptırım uyguladı.